کمال الملک

اهل هنر

کمال الملک؛ هنرمندى در اسارت دربار

محمد غفارى نقاش ایرانى (حدود ۱۲۲۷ تا ۱۳۱۹ ش) یکى از مشهورترین و پرنفوذترین شخصیت هاى تاریخ هنر معاصر ایران به شمار مى آید. با کار او جریان دویست ساله تلفیق سنت هاى ایرانى و اروپایى به پایان مى رسد و سنت طبیعت گرایى اروپایى در قالب نوعى هنر آکادمیک تثبیت  مى شود.
کمال المک یا محمد غفارى در تهران متولد شد ولى سال هاى کودکى خود را در کاشان گذراند. در نوجوانى به تهران رفت و در مدرسه دارالفنون زیر نظر على اکبر خان مزین الدوله آغاز به هنرآموزى کرد. ناصر الدین شاه به هنگام بازدید از این مدرسه کار او را پسندید و وى را به دربار فرا خواند. دیرى نگذشت که شاه به او لقب «نقاش باشى و پیشخدمت حضور همایونى» داد. (۱۲۶۱ ش)فعالیت مستمر او در مقام نقاش دربار و معلم شاه بسیار مقبول افتاد و از این رو لقب «کمال الملک» گرفت.
پرده معروف به تالار آینه از جمله مهم ترین آثارى بود که در این سال ها به وجود آورد. پس از کشته شدن ناصر الدین شاه کمال الملک براى مطالعه به اروپا رفت. (۱۲۷۶ ش) مدتى بیش از سه سال را در فلورانس، رم و پاریس گذرانید؛ و در موزه ها به رونگارى از آثار استادانى چون رامبراند و تیسین پرداخت. در پاریس با فانتن لاتور آشنا شد. سفر اروپا تاثیرى مثبت در اسلوب کار و حتى طرز دید او گذاشت. او به دستور مظفر الدین شاه به ایران بازگشت (۱۲۷۹ ش) و کار در دربار را ادامه داد، ولى عملاً نتوانست با خواست هاى شاه جدید کنار بیاید. به عراق رفت و چند سالى را در آنجا گذرانید. (۱۲۸۰ تا ۱۲۸۳ش) پرده هاى زرگر بغدادى (۱۲۸۰ ش) و میدان کربلا (۱۲۸۱ ش) را به هنگام اقامتش در عراق نقاشى کرد. او اگرچه به مشروطه خواهان متمایل بود (پرده علیقلى خان بختیارى (سردار اسعد) گواه آن است) در جنبش مشروطه  مشارکت مستقیم نداشت. در سال هاى بعد مدیریت مدرسه صنایع مستظرفه را بر عهده گرفت. در این مدرسه با کوشش فراوان به پرورش شاگردان همت گماشت که زبده ترین شان خود استادانى در مکتب او شدند. سرانجام به دلیل اختلافاتى که با وزیران معارف بر سر استقلال مدرسه پیدا کرد، از کار تدریس و شغل دولتى دست کشید (۱۳۰۶ ش) و به ملک شخصى خود در حسین آباد نیشابور کوچید. (۱۳۰۷ ش) در آنجا بر اثر حادثه اى از یک چشم نابینا شد؛ اما تا سال هاى آخر زندگانى به نقاشى ادامه داد. کمال الملک از همان آغاز فعالیت هنرى اش تمایلى قوى و آشکار به روش و اسلوب طبیعت گرایى اروپایى داشت. با ظهور کمال الملک وظیفه اى جدید براى نقاش دربار معین شد. او مى بایست رویداد ها، اشخاص، ساختمان ها، باغ ها و غیره را همچون عکاسى دقیق ثبت کند تا به عادى ترین مظاهر زندگى و محیط دربارى سندیت تاریخى بخشد. بى سبب نیست که کمال الملک در این دوره اغلب پرده هایش را با افزودن شرحى درباره موضوع رقم مى زد. (مثلاً: طبیعت بیجان با گلدان و پرنده شکار شده، ۱۲۷۳ش) با این زمینه فکرى و هنرى کمال الملک به اروپا رفت. هدف او شاید فقط ارتقاى سطح دانش فنى اش بود. ولى در موزه ها آثار استادان رنسانس و باروک را دید و شیفته آنها شد. منطقاً او به لحاظ فرهنگى، ذهنى و سابقه هنرى آمادگى رویارویى و احتمالاً بهره گیرى از جنبش هاى امپرسیونیسم و پست امپرسیونیسم را نداشت. اما زیبایى شناسى کلاسیسیسم رنسانس و سبک و اسلوب بغرنج هنرمندانى چون رامبراند را نیز به درستى درک نکرد (چنان که مثلاً در هیچ یک از نقاشى هاى کمال الملک و شاگردانش نشانى از آشنایى با اسلوب لعاب رنگ کارى به چشم نمى خورد.) با این حال آکادمى گرایى در او قوت گرفت؛ و هنگامى که به ایران بازگشت بیش از پیش به هنر آکادمیک سده نوزدهم وابسته شده بود. حتى بعداً در بازنمایى موفقیت آمیز برخى موضوع هاى اجتماعى نیز از این وابستگى رهایى نیافت. او اساساً چهره نگار و منظره نگار بود؛ و در تک چهره هایى چون «سید نصرالله تقوى» قابلیت و مهارت خود را به حد کمال نمایان ساخت. کمال الملک با کوشش هاى خود در مقام نقاش و معلم پاسخى متناسب با شرایط اجتماعى و فرهنگى زمانه اش به ضرورت تحول هنرى جامعه داد. بازتاب این کوشش ها در ذهن مردم خصوصیات اخلاقى، نحوه زندگى و واقعه کور شدنش از او یک مرد افسانه اى ساخت. از جمله دیگر آثارش: دورنماى صفى آباد (۱۲۵۳ ش)؛ عمله طرب؛ حوضخانه صاحبقرانیه (۱۲۶۱ ش)؛ منظره آبشار دوقلو (۱۲۶۳ ش)؛ مرد مصرى (۱۲۷۵ ش)؛ فالگیر یهودى؛ دهکده مغانک (۱۲۹۳ ش)؛ تک چهره خود هنرمند (۱۲۹۶ ش)؛ تک چهره صنیع الدوله؛ نیمرخ هنرمند (۱۳۰۰ ش)؛ منظره کوه شمیران (۱۳۰۱ ش).
سرانجام محمد غفارى (کمال الملک) در ۲۷ مرداد سال ۱۳۱۹ درگذشت.

تهران _ میراث خبر:
گروه‌هنر، فرزانه ابراهیم زاده: سال ۱۳۰۶ زمانی که کمال‌الملک که از دخالت‌های وزرای معارف در کار مدرسه صنایع مستظرفه خسته شده بود، ۱۲ تابلوی خود را با کمک ارباب کیخسرو شاهرخ نماینده زرتشتیان به مجلس شورا فروخت و از پول حاصل از این فروش خانه‌ای در حسین‌آباد نیشابور خرید و تا۲۷مرداد۱۳۱۹که چشم از جهان فروبست در تبعیدی خود خواسته آن جا ماند.
به گزارش میراث خبر این دوازه تابلو بعدها ارباب کیخسرو شاهرخ را که بانی کتابخانه مجلس نیز بود با تشویق اسماعیل آشتیانی به این فکر انداخت تا با خرید سایر آثار کمال‌الملک برای مجلس در کنار خانه ملت به نام پدر نقاشی نوین ایران راه اندازی کند.او علاوه بر این که قصد تاسیس موزه‌ای برای پارلمان را داشت حفظ و نگهداری از آثار گرانقدر کمال‌الملک نیز در نظرش بود که در فقر روزهای آخر عمر خود را می‌گذراند. تهیه مقدمات این موزه زمینه‌ی سفری برای نماینده زرتشتیان بود تا به علاوه بر دیدار با استاد با او در مورد خرید آثارش صحبت کند. حاصل این سفر که در سال ۱۳۱۰ انجام گرفت، خرید تابلوی سردار اسعد به مبلغ ۵۰۰ تومان بود. شاهرخ در سفر بعدی به سال ۱۳۱۶ مقدمات خرید ۱۲ تابلوی دیگر را با مبلغ شش هزار تومان فراهم کرد. این تابلوها پس از انتقال به تهران در کتابخانه مجلس نصب شد. کمال‌الملک همچنین تابلوی مشهور «رمال» خود را نیز به ارباب کیخسرو هدیه می‌دهد که این تابلو هم به درخواست نماینده زرتشتیان تهران در کنار سایر آثار کمال‌الملک قرار می‌گیرد. ابراهیم شریفی رئیس کتابخانه مجلس یک سال پیش از مرگ استاد یعنی در سال ۱۳۱۸ به تشویق ارباب کیخسرو بار دیگر به حسین آباد رفت ۴ قطعه دیگر از تابلوهای‌های کمال‌الملک را خریداری کرد و به تهران منتقل کرد. شاهرخ با خرید این تابلوها نمایندگان را به حفظ و حراست از این آثار تشویق کرد. هرچند نتوانست همه آثار استاد را در کنار هم جمع کند اما این آثار هسته نخستین موزه خانه ملت را تشکیل داد. بعدها شاگردان کمال‌الملک به خصوص جمشید امینی،‌اسماعیل آشتیانی،‌محمود اولیا و جعفر چهره نگار نیز با اهدای آثار خود به موزه به تعداد این گنجینه افزودند. به این ترتیب مجموعه آثاری که از کمال الملک در موزه مجلس است پس از مجموعه ۵۸ تابلوی رنگ و روغن و آلبومی از نقاشی های آبرنگ از تصاویر انواع پرندگان قفس های سلطنتی کاخ گلستان بیشترین تعداد اثر از آثار استاد را در خود جای داده است. در موزه مجلس بنا به نظر کارشناسان این موزه ۲۳ اثر متعلق به کمال‌الملک موجود است که در میان آن ها می‌توان به دورنمایی از توچال، دورنمای مهران، دو تابلوی دختر مصری،‌ سردار اسعد بختیاری و … است.
آثاری که توسط ارباب کیخسرو و به راهنمای شاگردان کمال‌الملک به مجلس منتقل شد از نظر اهمیت در زمره آثار شاخص کمال‌الملک است که بیشتر آن‌ها را در سال‌های پایانی عمر در اوج پختگی و هنرمندی بود،‌ طراحی شده‌اند. البته در میان آنها ۳ تابلو از اولین نقاشیهای او که با عنوان خانزادنقاش باشی همایونی در التزام اردوی ناصرالدین شاه رقم زده است نیز به چشم می‌خورد. سه تابلو کار جمشید امینی از شاگردان کمال‌الملک که از روی آثار کمال‌الملک کشیده شده است و خود وی برخی از خطوط آن را کامل کرده است و بر حاشیه‌اش چیزی نوشته نیزوجود دارد. این سه تابلو فرش در شناسنامه خودش به نام کمال‌الملک ثبت شده است.
موزه مجلس به نام کمال‌الملک و با آثار وی راه اندازی شد. بعدها شاگردانش تصاویری از روسای مجلس را به این مجموعه اضافه کردند که شاخصترین این ها را می‌توان چهره سید صادق طباطبایی و سید حسن تقی‌زاده نام برد. این موزه در سال‌های پیش از انقلاب در بخشی از کتابخانه مجلس آغاز به کار کرد. در این سال‌ها برخی از اشیای که به نمایندگان مجلس اهدا شده بود، به این مجموعه اضافه گردید. همچنین تعدادی ازتابلو های استادان نقاشی دوره قاجار و بعد از آن به این آثار افزوده شد. با پیروزی انقلاب و اختصاص ساختمان نگارستان به کتابخانه مجلس سنا به عنوان کتابخانه شماره ۲ تصمیم به انتقال موزه به ساختمان نگارستان گرفته شد. سرانجام در مهر ماه ۷۷ تصمیم به انتقال موزه از میدان بهارستان به این ساختمان گرفته شد .قبل از آن به علت کمبود فضا، تابلوها و اشیا در یک سالن محدود به صورت نامناسب و فشرده قرار گرفته و امکان بازدید از آثار واشیای موزه برای عموم فراهم نبود و تنها میهمانان خارجی و خاص مجلس می توانستند از آنها دیدن کنند و در بقیه اوقات موزه تعطیل بود . پس از آماده سازی فضاهای ساختمان ، کلیه آثار و اشیای موزه به آن منتقل و به تدریج درتالارهای مختلف جای گرفت در این مجموعه وجود دارد .
این موزه تا سال ۸۲ برای بازدید برخی از مراجعه کنندگان و میهمانان خاص باز بود. اما با توافقی که بین رئیس جمهور و رئیس مجلس وقت انجام گرفت. کاخ نگارستان به مجلس خبرگان سپرده و اشیا و از جمله نقاشی‌های کمال‌الملک بسته بندی شد و به ساختمان قدیمی مجلس شورای ملی در بهارستان و پس از تغییر مکان مجلس شورای اسلامی به مخزن کتب خطی کتابخانه مجلس منتقل شد. یادگارهای کمال‌الملک که به همت نماینده زرتشتی مجلس گردآوری شد. در حال حاضر در جایی تنگ از کتابخانه مجلس منتظرند تا بلاخره موزه مجلس در یکی از ساختمان‌های مجموعه بهارستان شاید ساختمان عزیزیه که اکنون برای موزه آماده می‌شود جای گیرند.